Geneza programu - zapaść demograficzna

Od 2018 roku systematycznie spada ludność Polski. W ciągu ostatnich 12 miesięcy zmarło w Polsce o 140 tys osób więcej, niż się urodziło.

W pierwszym kwartale urodziło się 64,5 tys. dzieci, a prognozowana liczba urodzeń na 2024 rok wynosi 250 tys. urodzeń. To połowę mniej niż potrzeba, aby liczba ludności w Polsce nie zmniejszała się. Jeżeli ten trend utrzyma się, to (nie licząc migracji) około 2100 roku liczba ludności Polski wyniesie nieco powyżej 19,6 mln osób.

Oznacza to katastrofę nie tylko dla rynku mieszkaniowego, ale dla całego kraju, ponieważ o połowę mniej osób będzie płacić podatki i o połowę mniejsza liczba osób będzie musiała spłacać dług publiczny, który tak chętnie zaciągany jest obecnie przez polityków. Mniejsze (w zakresie liczby ludności) Państwo to także słabsze Państwo - chociażby mniejsza liczba rekrutów do sił zbrojnych.

Dla rynku mieszkaniowego taki trend demograficzny

może oznaczać problemy już za chwilę, a nie za 80 lat.

W ciągu ostatnich 36 miesięcy liczba ludności zmniejszyła się w Polsce o 454,8 tys. osób. W tym czasie wybudowano 641,4 tys. mieszkań, czyli wybudowano mieszkania dla 1 584,2 tys. osób (2,47 to przeciętna liczba osób w gospodarstwie domowym). Oznacza to, że saldo potrzeb mieszkaniowych zmniejszyło się o lokale, w których mogłoby zamieszkać 2,039 mln osób.

Gdyby nie 951,0 tys. Ukraińców, których serdecznie przyjęło polskie społeczeństwo, problemy demograficzne dotknęłyby rynek mieszkaniowy już teraz. Ale nawet uwzględniając gości z Ukrainy, saldo dla relacji mieszkań wybudowanych i zmiany liczby ludności jest ujemne i wynosi 1,088 mln osób. Oczywiście, że nie wszyscy Ukraińcy są w bazie PESEL, mamy jeszcze mieszkania wakacyjne, lokale w fatalnym stanie. Warto również wspomnieć o funduszach, które oferują mieszkania na wynajem. Często lokale te nie są ujęte w statystkach, ponieważ część z tego zasobu formalnie stanowi obiekty zamieszkania zbiorowego. Jednak skala tych zjawisk jest marginalna i nie zmienia istoty problemu.

Jeżeli nie będzie rodzić się więcej dzieci, to pierwsze problemy demograficzne rynek mieszkaniowy zacznie odczuwać już w 2025 roku. Widać je już w przedszkolach, szczególnie w centrach miast (ale nie na obrzeżach), gdzie w kolejnych rocznikach jest coraz mniej dzieci. I widać w gospodarce, gdzie brakuje rąk do pracy, o czym wie każdy, kto robi rekrutację.

Program „Oszukać przeznaczenie” – czyli jak zatrzymać demograficzne tsunami

Nie czekając, aż podjęta zostanie decyzja dotyczącą programu „kredyt na start” (który nie jest programem wspierającym demografię, chociaż ma pewne elementy prodemograficzne), w ramach eksperymentu intelektualnego poprosiliśmy „sztuczną inteligencję” o napisanie założeń do programu mieszkaniowego, który stanowiłby mieszkaniowy komponent do szerszego programu mającego na celu odwrócenie trendów demograficznych. Fraza „komponent mieszkaniowy” jest kluczowa – mamy pełną świadomość, że procesy demograficzne nie zależą tylko od rynku mieszkaniowego.

Główne wytyczne dla ChatGPT

W trakcie trwających 3 dni prac, ChatGPT otrzymywał od nas wiele instrukcji i danych. Efekt finalny to nie jeden magiczny „prompt”, ale raczej forma konsultacji polegająca na doprecyzowaniu kolejnych założeń.

W wielkim skrócie - sztuczna inteligencja dostała polecenie przeanalizowania dotychczasowych programów mieszkaniowych od czasu słynnych książeczek mieszkaniowych po programy BK2% oraz 800 plus i zaproponowania nowego programu, mającego osiągnąć następujące cele:

• poprzez wspieranie potrzeb mieszkaniowych zachęcić rodziny w Polsce do tego aby rodziło się więcej dzieci,
• program ma nie powodować wzrostu cen mieszkań i domów,
• program ma mieć charakter prodemograficzny, a nie socjalny,
• program ma nie wspierać banków,
• program ma nie preferować żadnej formy zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych,
• program ma nie spowodować nadmiernej inflacji,
• program ma nie obciążać nadmiernie budżetu państwa,
• program ma zapewnić wydatkowanie środków pomocowych tylko na cele mieszkaniowe,
• program ma być możliwy do zaakceptowania przez lewicę i prawicę.

Ostateczny efekt programu, będący de facto produktem sztucznej inteligencji zrealizowanym pod nadzorem i przy wsparciu ekspertów z portalu tabelaofert.pl i REDNET Property Group, przedstawiam poniżej:

Nazwa programu – „Oszukać przeznaczenie”

Program "Oszukać przeznaczenie" (pierwotna nazwa "Mieszkanie za dziecko") to inicjatywa mająca na celu wsparcie rodzin w Polsce poprzez finansowe wspieranie zakupu mieszkania dla nowo urodzonych dzieci. Dlaczego zrezygnowaliśmy z nazwy zaproponowanej przez sztuczną inteligencję? Uznaliśmy, że wokół rynku mieszkaniowego panuje tak zły klimat, że fraza „mieszkanie za dziecko” może dodatkowo wzmocnić jeszcze bardziej negatywne emocje. Ostatecznie (już po stworzeniu programu) – jak widać poniżej – ChatGPT poproszony o przeanalizowanie możliwego hejtu w mediach uznał, że jego pierwotna nazwa jest nieodpowiednia:

Nazwa "Oszukać przeznaczenie" jest więc autorską propozycją portalu tabelaofert.pl zaproponowaną ze względu na sposób działania programu opisany poniżej.

Cel programu

Celem programu jest zwiększenie wspierania rodziców oraz stymulowanie wzrostu liczby urodzeń poprzez zaoferowanie znaczącej pomocy finansowej w dostępie w zakupie lub wynajmie mieszkania. Program ma również na celu zbudowanie długoterminowego kapitału, który umożliwi dzieciom zakup własnego mieszkania w przyszłości.

Zasady działania

Głównym założeniem programu jest wsparcie dla tych rodzin, którym dopiero urodzi się dziecko, a nie tym, którzy je mają (czyżby analiza skutków demograficznych programu 500 plus ?) z jednym zastrzeżeniem: wsparcie dostają rodzice również na dzieci, które urodziły się przed wprowadzeniem programu, ale tylko jeżeli urodzi się im kolejne dziecko.

Dla każdego dziecka objętego programem otwierane byłoby specjalne konto powiernicze (czyżby nawiązanie do książeczek mieszkaniowych?). Na to konto państwo przelewa środki, które mają być wykorzystane na przyszły zakup mieszkania. Kwoty przelewane są w następującej wysokości:

• 1 000 zł miesięcznie dla pierwszego dziecka od momentu jego urodzenia.
• 2 000 zł miesięcznie dla każdego kolejnego dziecka od momentu jego urodzenia, ale:

w momencie urodzenie drugiego dziecka wpłaty na konto pierwszego dziecka podnoszone są do kwoty 2000 zł miesięcznie (czyli od zera do 2000 zł miesięcznie jeżeli było urodzone przed wejściem programu, od 1000 zł do 2000 zł jeżeli było urodzone po wejściu programu).

Wpłaty na konto powiernicze powinny być waloryzowane zgodnie z inflacją, a zgromadzone środki na rachunku powierniczym powinny być oprocentowane według stawki takiej jak roczne obligacje skarbowe pomniejszonej o koszty banku, których wysokość powinien określić ustawodawca.

Warunki użycia środków z rachunku powierniczego

• Po osiągnięciu przez dziecko 18. roku życia wsparcie ustaje, środki zgromadzone na rachunku powierniczym mogą być wykorzystane tylko na zakup mieszkania w Polsce. Jeśli nie – mogą nadal leżeć na rachunku powierniczym i podlegać oprocentowaniu na warunkach komercyjnych.
• Środki te należą do dziecka i nie mogą być wykorzystane (za zastrzeżeniami poniżej) przez jego rodziców, są również chronione przed zajęciem komorniczym.
• Mieszkanie zakupione za te środki nie może być sprzedane ani wynajmowane przed ukończeniem 25 roku życia.
• Po 25 roku życia, jeżeli środki nie są wykorzystane do zakupu mieszkania mogą być użyte dowolnie przez jego właściciela, który też dowolnie może dysponować swoim mieszkaniem.
• Środki mogą być jednak użyte wcześniej (przed ukończeniem 18 roku życia przez dziecko) przez rodziców dziecka – ale tylko na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych rodziny, jednak wyłącznie do spłaty raty kredytu mieszkaniowego lub opłaty za wynajem mieszkania (czynsz, nie opłaty eksploatacyjne).
• Użycie środków finansowych możliwe jest jednak tylko z płatności miesięcznych, nie może być jednak wykorzystany kapitał wcześniej zgromadzony na rachunku powierniczym.
• Rodzice mogą zlecić w dowolnym momencie zmianę sposobu dysponowania środkami, ale nie mogą ich wypłacić w gotówce, tylko zlecać w formie polecenia przelewu na poczet raty kredytowej lub opłaty za wynajem mieszkania.
• Takie użycie środków dziecka wymaga jednak zgody obojga rodziców, lub tego rodzica, któremu sąd przyznał opiekę w przypadku rozwodu.
• Rodzice mogą wykorzystywać na te cele część lub całość miesięcznego dofinansowania, w przypadku większej liczby dzieci musi to obciążać w równym stopniu wpływy na rachunek każdego z dzieci.
• W przypadku wyjazdu rodziców i dziecka za granicę przed osiągnięciem 18 roku życia środki zgromadzone na jego rachunku przepadają na rzecz Skarbu Państwa.
• Miesięczne wsparcie dla rodziny ma być wliczane do jej zdolności kredytowej, niezależnie od tego czy zdecyduje się ona spłacać kredyt z własnych środków czy użyje do tego wsparcie od Państwa.

Zastąpienie innych programów

Uczestnictwo w programie "Oszukać przeznaczenie" wyklucza możliwość korzystania z innych państwowych programów wspierających demografię lub zakup mieszkań, takich jak "800 plus", czy "BK2%". Dzięki temu unika się dublowania dopłat i zwiększa efektywność wykorzystania środków publicznych.

W przypadku dublowania się programów ich beneficjent mógłby wybrać, z którego programu chce korzystać. Nie jest to propozycja likwidacji 800 plus, beneficjenci tego programu mogliby nadal z niego korzystać. Nie mogliby jednak ubiegać się o dofinansowanie w ramach programu „Oszukać przeznaczenie”, ponieważ korzystanie z obu programów byłoby zbyt dużym obciążeniem dla budżetu Państwa.

Przykłady działania programu:

Przykład 1:

• W rodzinie pojawia się pierwsze dziecko
• Rodzice decydują się skorzystać z programu „Oszukać przeznaczenie”.
  • Na mocy nowego programu rodzina zaczyna otrzymywać wsparcie w kwocie
    1 000 zł miesięcznie (zamiast 800 zł w ramach 800+)
  • Dodatkowy koszt dla Państwa jest niewielki - 200 zł/mc
• Za kilka lat rodzice decydują się na drugie dziecko.
  • Na mocy nowego zaczyna otrzymywać wsparcie od państwa w wysokości 4 000 zł (zamiast 1 600 zł w ramach 800+)
  • Dodatkowy koszt dla Państwa to już 2 400 zł.
• Podsumowanie:

dla jednego dziecka rodzina dostawała – 1 000 zł miesięcznie, po urodzeniu drugiego –
4 000 zł miesięcznie.

• W momencie pojawienia się drugiego dziecka dochód rodziny zwiększa się o 3 000 zł miesięcznie (obecnie byłoby to tylko 800 zł w ramach 800 plus)

Przykład 2:

• Rodzina z dwójką dzieci urodzonych przed wprowadzeniem programu decyduje się na trzecie dziecko.
• Na mocy nowego programu „Oszukać przeznaczenie” rodzina zaczyna otrzymywać wsparcie od państwa w kwocie 2 000 zł za każde dziecko, czyli łącznie 6 000 zł (zamiast 2 400 zł w ramach programu 800+)
• Dodatkowy koszt dla Państwa to 3 600 zł.
• Podsumowanie:
• dla dwójki dzieci rodzina dostawała – 1 600 zł miesięcznie, po urodzeniu trzeciego – 6 000 zł miesięcznie.
• W momencie pojawienia się trzeciego dziecka dochód rodziny zwiększa się o 4 400 zł miesięcznie (obecnie byłoby to tylko 800 zł w ramach 800 plus)

Dlaczego nazwaliśmy program - „Oszukać przeznaczenie” ?

Widać to doskonale na przykładach - pogram premiuje urodzenie kolejnego dziecka, a przecież im więcej tych dzieci mamy, tym lepiej. Żeby zapewnić zastępowalność pokoleń, każda rodzina musi mieć conajmniej dwójkę dzieci (szacuję się wskaźnik dzietności na poziomie 2,1).

Wykres: Urodzenia kobiet wg wieku, czarny kolor rok 1995, niebieski 2021, źródło OECD

Więc niezwykle ważne jest drugie dziecko, na wagę złota jest trzecie i kolejne, ponieważ zawsze w społeczeństwie funkcjonować będą rodziny bezdzietne lub takie, w których jest tylko jedno dziecko.

Jak bardzo ważne jest to drugie i trzecie dziecko? Spójrzmy na dane OECD. Wykres dzietności kobiet wg wieku wg OECD dla Polski pokazujemy powyżej (urodzenia wg wieku na 1000 kobiet). Zgodnie z tym wykresem graniczną wartością jest wiek 44 lata. W 1995 roku najwięcej urodzeń było dla wieku 22 lata, w 2021 – 28 lat.

Bardzo istotne jest, aby wnikliwie przeanalizować strukturę demograficzną Polski wg GUS za rok 2022. Największa grupa ludności – ok 650 tysięcy (łącznie kobiety i mężczyźni) – jest w wieku 39 lat (czyli dziś 41 – bo to dane za 2022 rok). Czas zatem nam się kończy, ponieważ osób w wieku 22 lata (dziś 24) mamy obecnie tylko 360 tysięcy, a w wieku 28 lat (dziś 30) – 450 tysięcy. Najmniej osób jest w wieku 19 lat (dziś 21) – tylko 330 tysięcy. Za chwilę z zaznaczonej grupy wiekowej (18-44 lata) wypadać będzie ok 640 tys. osób rocznie, a w wiek 18 lat będzie wchodzić około 180 tys, czyli prawie o połowę mniej.

Obecnie w wieku 18-44 lata jest ok 12,9 mln osób.
Co roku ta liczba będzie zmniejszać się o około 200 tysięcy.

Wykres: Struktura ludności Polski w 2022 roku wg GUS (kształt „betoniarki”)

Jeżeli nic się nie zmieni, to struktura za 15 lat będzie wyglądać tak:

Wykres: Struktura ludności Polski w 2040 roku wg GUS (kształt „kebaba”)

Najwięcej osób będzie wieku 57 lat, a w grupie wiekowej 18-44 lata będzie już tylko nieco ponad 10 mln osób. Potem będzie już tylko gorzej. Takie jest według demografii przeznaczenie. Jak zatem można je oszukać? Trzeba zachęcić rodziny, w tym przede wszystkim kobiety do tego, żeby decydowały się na dzieci już teraz. Czy nam się to podoba, czy nie, ta decyzja jest podejmowana przez kobiety.

Jeżeli rodziny, w których kobiety są w wieku powyżej 30 lat (również te, które zbliżają się do 40-tki) będą decydować się na kolejne dzieci, bo ta grupa wiekowa jest obecnie najliczniejsza. I jeżeli młodzi ludzie, których chwilowo będzie nieco więcej w wyniku mini ożywienia demograficznego 20 lat temu, szybko założą rodziny i zdecydują się dwójkę dzieci.

Sztuczna inteligencja to widzi i zaproponowała bardzo mocne wsparcie dla urodzin drugiego i trzeciego dziecka, nawet jeżeli ktoś już je posiada (motywacja dla rodzin, gdzie kobieta jest po 30 roku życia, których jest najwięcej) oraz dla młodych ludzi, których chwilowo będzie więcej, ponieważ szybkie urodzenie dwójki dzieci zapewnia zarówno im, jak i ich dzieciom bezpieczeństwo finansowe.

Według sztucznej inteligencji tak można oszukać przeznaczenie. A czas nam się kończy. Póżniej już się oszukać przeznaczenia nie będzie się dało, ponieważ będzie za nas za mało. Nawet jeśli przyszłe rodziny będą decydować się na dwójkę lub trójkę dzieci, to na odwrócenie trendu będzie potrzeba wielu lat przy dużym wskaźniku dzietności. Więc - albo Polska będzie o połowę mniejsza albo w połowie składać się będzie z emigrantów. O ile będą ich chcieć nasi politycy i nasze społeczeństwo. I o ile emigranci będą do nas chcieli przyjechać i zostać. Co nie jest takie oczywiste, ponieważ z 7 mln osób, które opuściły Ukrainę, zostało u nas około miliona. A mówimy o kraju objętym regularną wojną i bliskim nam kulturowo.

Koszty programu

Wykres powyżej pokazuje szacunkową symulację dodatkowych kosztów programu „Oszukać przeznaczenie” – dla 250 tys., 385 tys. oraz 500 tys. urodzeń.

W pierwszym roku koszty są relatywnie małe, ale rosną. Konstrukcja programu zakłada ich dynamiczny wzrost ale tylko w sytuacji, w której program daje efekty. Jeżeli program będzie sukcesem – to koszty maksymalne w 18 roku jego trwania będą wysokie, ok dwukrotnie większe niż dziś 800 plus. Pamiętajmy jednak, że jeżeli rodzić się będzie tylko 250 tys dzieci, to minister finansów będzie miał znacznie większe zmartwienia. Minister Obrony Narodowej niestety również.

Dlaczego powstał program?

Program powstał w celu zainicjowania dyskusji i zasygnalizowania problemu. W praktyce nie jest to rzecz jasna program, a zbiór założeń i wytycznych, niemających charakteru propozycji legislacyjnej.

Chcieliśmy, w trosce o przyszłość rynku, zasygnalizować wyzwanie, które w naszej ocenie już dziś jest istotne i będzie nabierać na znaczeniu, a także zainteresować programem wszystkich jego uczestników. Przy okazji chcieliśmy też przetestować możliwości pracy ze wsparciem sztucznej inteligencji.

Opinia ekspercka do programu (Robert Chojnacki)

Jakie są zalety programu?

1. Olbrzymią zaletą jest jego zasada, że aby dostać wsparcie, musi urodzić się nowe dziecko. W tym sensie spełnione zostało postawione sztucznej inteligencji założenie, że program jest prodemograficzny, a nie socjalny. Nie preferuje też ani zakupu, ani wynajmu.
2. Beneficjentem mogą być też osoby, które mają już mieszkanie, czego do tej pory nie było. Dla nich program to zabezpieczenie przyszłości dziecka, w przypadku choroby rodziców, utraty pracy, bankructwa itp.
3. Wysokość odłożonych środków zapewnia młodemu człowiekowi de facto start w nowe życie bez konieczności wykrwawiania się na kredyt lub wysoki czynsz za wynajem, łatwiej więc będzie mu podjąć decyzję o dziecku w młodym wieku bez konieczności mieszkania z rodzicami.
4. Zaletą jest dysproporcja wsparcia – większa dla kolejnych dzieci – co daje szansę na odwrócenie trendu demograficznego. Przy okazji nikt nie będzie mógł powiedzieć: "Ja już mam dziecko, to nie dostałem nic”. Taka osoba otrzyma wsparcie na pierwsze dziecko (i to wysokie), o ile oczywiście urodzi mu się kolejne. Bardzo dużą zaletą programu jest to, że stanowi silną motywację do posiadania kolejnych dzieci.
5. Brak wspomagania banków, co było – oprócz ulgi podatkowej – cechą charakterystyczną wszystkich dotychczasowych programów.
6. Program nie powinien windować cen nieruchomości, bo rozkłada popyt w czasie i nie preferuje zakupu. Ale jednocześnie stymuluje popyt na rynku mieszkaniowym, ale poprzez zdrowy popyt w takim sensie, że wpływa na liczbę klientów w przyszłości, a nie pompuje spekulacji.
7. Nie generuje inflacji, środki albo lokowane są na bardzo długo albo wydawane w ściśle określonym celu, a nie wydawane na bieżącą konsumpcję, czego na przykład nie ma w programie 800 plus.
8. Dla ludzi których nie stać na kredyt lub wysoki czynsz jest szansą na mieszkanie w ludzkich warunkach, a nie z rodzicami, oczywiście pod warunkiem, że urodzi im się dziecko

Jakie są wady programu?

1. Wysokie koszty – pojawiają się one co prawda stopniowo i są zależne od efektów, ale w praktyce Skarb Państwa będzie je musiał ponieść.
2. Brak gwarancji, że program zadziała – to tylko mieszkaniowy segment programu – mamy pełną świadomość, że na decyzję o dziecku mają również wpływ inne, niekoniecznie mieszkaniowe czynniki. Bez całościowego spojrzenia na problem demografii program może nie zadziałać.

Autorzy: ChatGPT i Tabelaofert.pl przy współpracy z REDNET Property Group
Nadzór merytoryczny: Robert Chojnacki